Bill Nye, The Science Guy Cyborgs among Us
No Facts, No Future
Derde editie InScience
Het Dutch International Science Film Festival in Nijmegen kende dit jaar zijn derde editie. De filmvoorstellingen vonden plaats in bioscoop LUX. De meeste wetenschapsfilms zijn documentaires. Toch stonden er ook een aantal langspeelfilms op het programma. Daarnaast gaven wetenschappers lezingen en voerden ze demonstraties uit in de bibliotheek en de Mariënburgkapel. De kapel was oorspronkelijk een deel van het middeleeuwse klooster Mariaberg.
Nijmegen is de stad van Marieken en overal verwijzen gebouwen, beelden en teksten in de openbare ruimte naar het middeleeuwse mirakelspel Marieken van Niemeghen. Nijmegen is niet enkel een middeleeuwse stad, maar draagt bovendien de titel van ‘oudste stad’ van Nederland, door de Romeinen gebouwd.
Nijmegen is ook de stad van de Radboud Universiteit. Professoren en PhD studenten verzorgden tijdens InScience programmapunten. Elke film werd ingeleid en achteraf was er tijd voor een vragenkwartiertje. InScience blijft in de eerste plaats natuurlijk een filmfestival, maar de vele nevenactiviteiten - zonder film - in de Mariënburgkapel en de bibliotheek maken er toch ook een volwaardig wetenschapsfestival van.
Documentairemaker Joris Ivens
Voor filmliefhebbers is Nijmegen niet enkel de stad van Marieken, maar ook van Joris Ivens. In het kassagebouw en het café van LUX liep er net een kleine fototentoonstelling over de Nederlandse politiek geëngageerde documentairemaker. In België is hij bekend om de sociale documentaire Misère au Borinage over de grote stakingen in 1932 van Belgische mijnwerkers, die hij samen met Henri Storck draaide. Deze documentaire – gemaakt door een Nederlander en een Vlaming – betekende de start van de film in Wallonië. De film werd lange tijd bij ons als communistische propaganda verboden. Uit veel van zijn films spreekt een sociale bewogenheid die Joris Ivens vanuit zijn communistische én katholieke overtuiging had. In zijn latere films maken de aanklachten tegen de excessen van het kapitalisme en zijn strijd tegen het fascisme plaats voor een regelrechte ode aan communistische regimes. Toen Nijmegen hem een ereburgerschap toekende, erkende hij dat het juist communistische landen waren, die hem het meest censureerden.
No Facts, No Future
Met ‘No Facts, No Future’ als thema, kon het festival haast geen actueler thema hebben. Wetenschapshistoricus Christoph Lüthy is decaan van de faculteit van Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen. Tijdens de openingsavond op woensdagavond 8 november beklemtoonde hij het belang van feiten voor de wetenschap. De moderne wetenschap ontstond in de zeventiende eeuw. Francis Bacon legde de basis van de empirische wetenschap. In de twintigste eeuw met haar gifgas in de eerste wereldoorlog en de atoombom in de tweede wereldoorlog kantelde het beeld van wetenschappen en werd het vooruitgangsdenken in vraag gesteld. Sinds een jaar of tien is er zelfs een groeiende groep burgers die ronduit ‘wetenschappelijke’ feiten durft te ontkennen. Hoe moeten we daarmee omgaan?
Onze noorderburen hebben zowaar een Denker des Vaderlands en dat is vandaag filosoof René ten Bos. Hij gaf een publiekslezing over het thema. René ten Bos ziet een paradox: de neutrale, objectieve wetenschapper heeft enkel oog voor feiten, maar de mensen hebben die in hun dagelijkse leven helemaal niet zo hard nodig. “Wie alleen maar feiten wil, geeft zijn concrete feitelijke ego op en accepteert zinverlies”, besluit hij.
Het festival opende met Bill Nye, The Science Guy van David Alvarado en Jason Sussberg. Jarenlang presenteerde de Amerikaan Bill Nye een kinderprogramma, waarin hij wetenschap populariseerde. Fragmenten van zijn tv-shows worden in de VS veelvuldig in lessen fysica gebruikt. Vandaag is hij voorzitter van de Planetary Society, die in 1980 door Carl Sagan werd opgericht. Carl Sagan (1934 - 1996) droomde ervan om een ruimtetuig met zonnezeil in de ruimte te brengen. Aangedreven door zonnewind zweeft de satelliet naar andere planeten. In 2015 slaagde de Planetary Society erin om zo’n zonnezeil te lanceren en in de ruimte te testen. Toch is de documentaire helemaal geen heiligverklaring van Bill, the Nice Guy. Bill Nye onderneemt ook een persoonlijke kruistocht tegen al wie niet wetenschappelijk denkt of pseudotheorieën aanhangt. Hij ergert zich vooral aan de onwetenschappelijke nonsens die jongeren te horen krijgen. “Ik moet de wereld iets goeds brengen” verklaart hij voor de camera. Daarom gaat hij de confrontatie met creationist Ken Ham aan, bouwer van Ark-themapark in de staat Kentucky met onder meer een scène waarbij mens én dinosauriër samen leefden. Het debat leidt niet tot een dialoog, beide heren praten naast elkaar door. Achteraf ontvangt Bill Nye via sociale media wel heel wat steunbetuigingen. Zijn aanhang feliciteert hem met zijn ‘overwinning’ op Ken Ham. De commentator merkt op dat Ken Ham na dit debat heel wat extra geldelijke steun ontving… Dat levert Bill Nye het verwijt op dat hij zich voor de kar van andersdenkenden laat spannen.
Heel wat documentaires hebben een verontrustende boodschap en zelfs doemscenario’s ontbreken niet. In Unseen Ennemy van Janet Tobias waarschuwen specialisten voor een catastrofale epidemie als de bevolkingsgroei niet stopt. In Pre-Crime van Matthias Heeder en Monika Hielscher probeert de politie met computerprogramma’s misdaden te voorspellen. Wetenschapsfilosoof Ton Derksen, die de film inleidde, betwijfelt de efficiëntie van de software. Het verhaal is gekend van de sciencefictionfilm Minority Report van Steven Spielberg. Steven Spielberg verfilmde het gelijknamige korte sciencefictionverhaal van P.K. Dick, mogelijk de Amerikaanse SF-schrijver die onze tijd het best beschreven heeft, in elk geval de dystopische kant ervan vol paranoia, waarbij realiteit en hallucinaties in elkaar overvloeien. Nu ‘Blade Runner 2049’ in de zalen is, kan een nieuwe generatie filmliefhebbers met P.K. Dick kennis maken. Hij schreef immers Do Androids Dream Of Electric Sheep? waarop Blade Runner uit 1982 van Ridley Scott gebaseerd was. Als eerste toekomstdystopie in film noir stijl betekende die film een mijlpaal in het SF-genre.
Alfa en bèta
InScience interpreteert wetenschappen heel breed en volgt daarmee de Europese traditie. Niet alleen de harde wetenschappen, zeg maar natuurkunde en scheikunde, maar ook menswetenschappen als geschiedenis, politieke wetenschappen en filosofie vallen hieronder. Het festival behandelt dan ook heel uiteenlopende onderwerpen.
Wie meer in geschiedenis of politiek geïnteresseerd is, kon naar de langspeelfilm The Young Karl Marx van Raoul Peck over het geromantiseerde leven van de jonge Karl Marx. De jonge Marx wordt hij uit Parijs verbannen. Marx trekt eerst naar Brussel en belandt uiteindelijk in Londen. Samen met Friedrich Engels werkt hij er aan het Communistisch Manifest. In de nabespreking kwam de vraag of deze film wel op een wetenschapsfilmfestival thuis hoort. Politiek filosoof Christian van der Veeke verklaarde dat Marx en Hegel hun theorieën als een wetenschappelijk project beschouwden en dit het wetenschappelijk socialisme doopten.
Natuurkundige Ard Louis en filmmaker David Malone vragen zich in Search for a New Science af of de wetenschap op alle vragen een antwoord kan geven, dus niet alleen op de positief wetenschappelijke vragen, maar ook op morele en religieuze problemen. Ard Louis is zelf een gelovige, terwijl David Malone niet gelooft. Een harde materialist als Alexander Rosenburg, die zichzelf nadrukkelijk een sciëntist noemt, is er stellig van overtuigd dat dit inderdaad het geval is. Toch geeft hij toe dat sciëntisten problemen hebben om wiskunde te verklaren. Aha, wiskunde als sloophamer van het materialisme!
Kosmos
In mijn vrije tijd ga ik wel eens langs een volkssterrenwacht of lees artikelen over kosmologie. Op een wetenschapsfestival kies ik er dan ook steevast films over ruimtevaart en sterrenkunde uit. Hidden Figures van Theodore Melfi is in ons land al in de bioscoop uitgebracht. De langspeelfilm brengt een ode aan enkele Afro-Amerikaanse dames die als menselijke computer berekeningen voor de NASA uitvoeren. Hiermee krijg je een haast ongelooflijk, maar waargebeurd verhaal, dat door de geschiedenis leek vergeten te zijn. Vooraleer onze huidige elektronische computers ontwikkeld werden, voerden vrouwen de lange, zware wiskundige berekeningen, die bijvoorbeeld in astronomie nodig zijn, uit. Zij werden… computers genoemd. Als zwarte Amerikanen werden ze met het racisme geconfronteerd. Als vrouw moesten ze bovendien overleven in een vrouwonvriendelijke industrie én vrouwonvriendelijke wetenschappen.
The Farthest van Emer Reynolds beschrijft de epische reis van Voyager 1 en 2 als de grootste ontdekkingsreis sinds de reis naar de maan. Dankzij een gunstige stand van Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus en Pluto, konden de ruimtetuigen de Grand Tour langs deze planeten maken. Toen de Voyagers in 1977 gelanceerd werden, telde de astronomische wereld Pluto nog bij de planeten. Tegenwoordig hoort Pluto bij de categorie dwergplaneten. De Internationale Astronomische Unie besloot in september 2006 tot de degradatie van Pluto, omdat er steeds meer planetoïden ontdekt werden met een vergelijkbare grootte van Pluto en men wilde die niet allemaal planeet noemen. In 2013 verliet Voyager 1 ons zonnestelsel en is daarmee het eerste menselijke artefact dat interstellair is. Voyager 1 bevindt zich op tweeëntwintig miljard kilometer van de aarde. De kans hierop is natuurlijk verwaarloosbaar klein, maar toch, mochten aliens op het toestel botsen, dan ontdekken ze een gouden plaat met groeten, muziek en kennis over de mens. Deze boodschap voor aliens was een idee van Carl Sagan. Elke passage langs een planeet bracht nieuwe en onverwachte kennis. Het vooruitgangsoptimisme van de jaren zestig en zeventig spat van het scherm.
Is dit een mens? Is dit een machine? Neen, het is een cyborg!
Voor ons, sciencefictionliefhebbers, wordt het nog leuker als wetenschappers de grens van de kennis bereiken en voluit beginnen te speculeren. Dan formuleren ze hypothesen, waarvoor de nodige feiten en bewijzen nog niet gekend zijn en waar nog heel wat fantasie voor nodig is. Photon van Norman Leto schetst de geschiedenis van alles, van kosmos tot biologie en cultuur en werpt vervolgens een blik op de nabije en verre toekomst. Photon is een complexe film, heel ambitieus ook, die me echter met een dubbel gevoel achterliet. De maker onderneemt een poging om het onzichtbare uit te beelden. In het eerste deel visualiseert hij kwantumprocessen. Dat levert beelden op die een leraar fysica in de klas als illustratie kan gebruiken. (Al blijft natuurlijk de vraag hoe reëel, hoe ‘feitelijk’ dit is?) Het tweede deel is echter een variant op het gekende transhumanisme. Hier bleef ik op mijn honger zitten, want er ontbreken originele ideeën die niet al eerder in SF-films geëxploiteerd werden.
Tijdens de openingsavond van het festival zond NPO 2 Cyborgs among Us van Rafel Duran Torrent uit. De kleurenblinde kunstenaar Neil Harbisson liet zich een antenne inplanten, die kleuren in geluid omzet. Andere bio-hackers experimenteren met computerchips, magneten en allerlei sensoren die onderhuids worden ingeplant. Zo wordt techniek geleidelijk aan een deel van het menselijke lichaam en ontstaan er cyborgs. Deze evolutie roept sociale en ethische vragen op. Blinden die zien, lammen, die opstaan, dat juicht iedereen toe. Deze technieken kunnen echter eveneens gebruikt worden om de mens te ‘verbeteren’. Hoe ver willen we daar in gaan?
VR, 360 graden, immersie
Virtuele Realiteit is de meest recente poging om de grens tussen realiteit en virtualiteit te doen vervagen. Wil je ook eens onder het ijs van Antarctica duiken, in een vulkaan afdalen of een reis door de ruimte maken? Under A Cracked Sky, Volcanos en Fistful of Stars laten je deze avonturen virtueel beleven. Allemaal knap gemaakt! Tot voor kort bood enkel de gamesector VR-oplossingen. Met de 360° films breekt VR binnen in documentaires. Filmfestivals zoals InScience overtuigen me dat VR zeker geschikt is om natuurfilms en educatieve films te maken. Je stapt zowaar in het decor. Maar tot nu toe zijn dat haast allemaal films zonder veel plot.
Geldt dit ook voor speelfilms? Zelf heb ik nog geen VR-langspeelfilm gezien. Nu lijkt het me dat VR vooral als animatietechniek gebruikt wordt met de meerwaarde dat je je in het beeld bevindt. De filmbeelden gaan voort, waar je ook kijkt, zelfs als je je omdraait, wat niet gebeurt in klassieke animatiefilms of wanneer je naar een 3D-film op een klassiek bioscoopscherm kijkt. De regisseur bepaalt echter ook wat je ziet en moet zien. Dit ligt in VR een heel stuk moeilijker: wanneer je je omdraait, mis je immers de actie die voor je plaatsvindt. Of is het wachten op een begenadigd regisseur die de nieuwe mogelijkheden weet uit te buiten en een verhaal brengt dat onmogelijk met niet VR-filmtechnieken te realiseren is?
Koffieklets over wetenschap
In het animatiefilmpje Physics and Caffeine leggen fysici enkele basisconcepten van de fysica uit… uitgaande van een alledaags kopje koffie. Daarna krijgen PhD-studenten de kans om dit over te doen, wanneer ze hun onderzoek in drie minuten voorstellen. Kunnen zwaartekrachtgolven de koffie uit het kopje laten stromen? Waarom is koffie zwart en het witte kopje wit? Na hun blitsvoorstelling kon je met een koffie in de hand met hen nog even napraten. Ik geraakte in gesprek met Lucas Ellerbroek van de Universiteit Amsterdam. Zijn onderzoek betreft het opvangen van kometenstof. Later in de avond dook hij op in de korte documentaire Searching for Aliens.
INSCIENCE 2017
8 – 12 november 2017
LUX en andere locaties in Nijmegen
Meer info:
www.insciencefestival.nl
Frank Beckers
Welkom bij InScience René ten Bos
Maak jouw eigen website met JouwWeb